حضرت آدم (ع)، کنیه معروفش ابو البشر، و یکی از القاب او «صفی الله» است. آدم (ع) پیامبر مرسلی بود که خدای متعال در مقاطع گوناگون بر او وحی می‌فرستاد و به برخی از جلوه‌های زندگی ایشان در قرآن کریم اشاره شده است.
علت نام‌گذاری حضرت آدم(ع)
پیامبر اسلام(ص) در پاسخ به این پرسش که چرا حضرت آدم(ع) را آدم می‌نامیم؟ فرمود: «براى این‌که از خاک روى زمین و أدیم(پوسته) آن خلق شد».[۱] شبیه این سؤال از امام علی(ع) نیز مطرح شد و حضرتشان همین پاسخ را داد.[۲]
القاب و کنیه
برای حضرت آدم(ع) کنیه‌ها و القاب گوناگونی ذکر کرده‌اند که بسیاری از آنها بعد از وفات حضرتشان و در نسل‌های بعد به ایشان داده شد.
«أبو البشر»، «آدم التراب»،[۳] «ابو محمّد»،[۴] «صفی‌الله»،[۵] و …
حضرت آدم(ع) پیامبر مرسلی بود[۶] که خدای متعال گاه بدون واسطه و گاهی به واسطه‌ی وحی با او سخن می‌گفت.[۷] به برخی از جلوه‌های زندگی ایشان در سوره‌های بقره، اعراف، حجر، طه، ص، بنی‌اسرائیل و کهف اشاره شده است.
دوران زندگی حضرت آدم(ع) را می‌توان در چند بخش مورد بررسی قرار داد:
تصمیم پروردگار به خلقت آدم(ع) و اعتراض فرشتگان
با استفاده از قرآن و روایات، اجمالاً می‌توان برداشت کرد که قبل از حضرت آدم(ع) نسل و یا نسل‌هایی شبیه به انسان وجود داشتند که در برخی منابع از آنان با نام‌هایی، مانند «نسناس» یاد شده است.[۸] آنان رفتار و کردار ناپسندی داشتند که در ذهن فرشتگان جا گرفته بود؛ از این‌رو هنگامی که خداوند به آنان فرمود تصمیم به آفرینش موجودی را دارم که او را جانشینی در کره زمین قرار دهم، آنها اعتراض کردند:
«پروردگارت به فرشتگان فرمود: من جانشینى در زمین قرار خواهم داد. آنان گفتند: با آن‌که ما با سپاس‌گزاری تسبیح تو می‌گوییم و مقدست می‌شماریم، آیا تصمیم به خلقت موجود مفسد و خون‌آشام داری؟! خداوند پاسخ داد: من به رازی آگاهم که شما نمی‌دانید». [۹]
مراحل آفرینش آدم(ع)
تعبیر قرآن در مورد خلقت انسان حاکی از آن است که آفرینش او طی چند مرحله انجام شد.[۱۰] او در آغاز، خاک بود،[۱۱] سپس با آب آمیخته شد، و به صورت گِل در آمد،[۱۲] بعد حالت لجن به خود گرفت،[۱۳] و «چسبندگى» پیدا کرد،[۱۴] بعد خشک شد،[۱۵] و حالتی را یافت که قرآن از آن با عنوان «صلصال کالفخار» یاد می‌کند.[۱۶]
اولین سخن آدم(ع) پس از دمیده شدن روح
هنگامى که خداوند متعال از روحش در حضرت آدم(ع) دمید و او به صورت بشر در آمد، نشست و عطسهاى کرد، به او الهام شد که بگوید: “الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ”، او نیز حمد خدا کرد.[۱۷]
هم‌چنین نقل است که حضرت آدم(ع) در بهشت سه آیه اول سوره کهف، آیات ۴۵ تا ۴۷ سوره إسراء، و آیات ۹ تا ۱۱ سوره «یس» را به همراه خود داشت.[۱۸]
آموزش کلمات الله به آدم(ع)
خداوند برای قانع کردن فرشتگان، ظرفیتی را در حضرت آدم(ع) ایجاد کرد و کلماتی را به او آموخت:
«و خداوند همه نام‌ها را به آدم آموخت و سپس آنها را به فرشتگان عرضه کرد و به آنان گفت: اگر راست میگویید(که نیازی به آفرینش انسان نبود)، اطلاعات خود در مورد این نام‌ها را عرضه دارید! آنان پاسخ دادند: تو را تسبیح می‌گوییم. جز آنچه از تو آموختىم، دانش دیگری نداریم که داناى رازها تنها تویى.
خدا گفت اى آدم! در مورد این نام‌ها با فرشتگان سخن بگو و چون آدم به این دستور عمل کرد خدا به فرشتگانش گفت: مگر به شما نگفته بودم که من رازهای نهفته آسمان و زمین را می‌دانم، و نیز آنچه را که شما آشکار کردهاید و آنچه را پنهان می‌داشتید، می‌دانم؟[۱۹]
سجده نکردن شیطان بر آدم(ع)
سپس خداوند به تمام فرشتگان فرمان دارد تا بر آدم(ع) سجده کنند و از میان کسانی که مأمور به سجده بر ایشان بودند،[۲۰] شیطان[۲۱] بود که از این دستور سرباز زد:
«و به فرشتگان گفتیم: بر آدم سجده کنید، همه سجده کردند، مگر ابلیس که سرباز زد و برترى جست. و او از کافران بود».[۲۲]
در پی سجده نکردن شیطان بر حضرت آدم(ع)، خداوند او را از جرگه بندگان خوبش بیرون کرد:
«پروردگار گفت: اى ابلیس، چرا تو از سجده کنندگان نبودى؟ گفت: من براى بشرى که از گل خشک، از لجن بد بو آفریده شد سجده نمی‌کنم. گفت: از بهشت بیرون شو که مطرود هستى. تا روز قیامت بر تو لعنت باد! گفت: اى پروردگار من، مرا تا روزى که دوباره زنده میشوند مهلت ده».[۲۳]
در پی این درخواست، خدا نیز به او تا روز قیامت مهلت داد.[۲۴] گفت: تو از مهلت یافتگانى؛ تا آن‌روزى که وقتش معلوم است».[۲۵]
گناه (ترک اولی) آدم(ع)
می‌گویند مدت اقامت آدم در بهشت تنها ۶ یا ۷ ساعت از روزهاى دنیا بود؛[۲۶] زیرا خدای متعال به آدم هشدار داد که فریب شیطان را نخورد: «و گفتیم: اى آدم! تو و همسرت در این بهشت سکونت گیرید و از هر جاى آن، که خواستید فراوان و گوارا بخورید، و به این درخت نزدیک نشوید که از ستم‌کاران خواهید شد».[۲۷] اما سرانجام شیطان آدم(ع) را فریب داد و با ترک اولی از بهشت خارج شد.[۲۸]
البته بر طبق آموزه‌های شیعی، انبیا و اوصیاى الاهى از مقامات شامخه روحانى و تکوینى در جهان هستى برخوردارند و به دلایل متعدد، صدور گناه از آنان به هیچ وجه روا نیست؛ از این‌رو باید نهی از نزدیک شدن آنان به درخت را باید نهى ارشادى دانسته و بگوییم مخالفتی که آدم(ع) مرتکب آن شد، تنها نوعی ترک اولى بود که برای پیامبران حرام نیست ولی با این وجود، گاه پیامدهای منفی را برای آنان به دنبال خواهد داشت.[۲۹]
هبوط آدم(ع)
«هبوط» به معنای پایین آمدن از بلندی(نزول) و در مقابل صعود(بالا رفتن)، است.[۳۰] اگر بر اساس برخی نظرات، بهشت آن‌حضرت را بهشت جاودان ندانیم، هبوط ایشان، هبوط مقامی است.[۳۱]
مدت سرگردانی و گریه آدم(ع) در زمین
گزارش شده است که بعد از هبوط آدم(ع) و حوا(س)، آن دو مدتی از یکدیگر جدا بودند(صد سال، دویست سال و یا …؟).[۳۲]
سپس با استفاده از کلماتی که خدا به آنان آموخت به درگاه خدا آمده و خدا نیز توبه آنان را پذیرفت.
حال، این کلماتی که به آدم القا شد تا با استفاده از آنها توبه کند چه بود، میان علمای تفسیر سه دیدگاه وجود دارد که تماماً بر گرفته از روایات است و هیچ‌‌گونه منافاتى با هم ندارند. به عنوان نمونه روایتی از پیامبر(ص) بیان می‌کند: «آن کلمات، نام‌های محمد، على، فاطمه، حسن و حسین بود».[۳۳]، [۳۴]
ازدواج آدم(ع) با حوا(س) و فرزندان آن دو
روایتی بیان می‌کند که آدم(ع)، حوا(س) را از خداوند متعال، خواستگاری کرد.[۳۵] و این خواستگاری به ازدواج آن دو انجامید، اما دربارۀ تعداد فرزندان حضرت آدم گزارش‌های گوناگونی وجود دارد، مانند:
۱٫ صد و بیست دختر و پسر
۲٫ چهل پسر و دختر
۳٫ بیست و پنج پسر و چهار دختر.[۳۶]
و نیز در برخی منابع، ادعا شده که نام گروهی از فرزندان آدم به ترتیب ذیل است:
هابیل، قابیل،[۳۷] شیث،[۳۸] عبدالله[۳۹] و یافث[۴۰] قین، اباد، بالغ، اثاثی، توبه، بنان، شبوبه، حیان، ضرابیس، هذر، یحود، سندل، بارق و جیومرت؛[۴۱] و فرزندان دختر ایشان اشورت،[۴۲] حزوره،[۴۳] «اقلیما» که با هابیل دوقلو بود[۴۴] و لوبذا[۴۵](لبود)[۴۶] که با قابیل دوقلو بودند.[۴۷] اما گفته شده که نسل فرزندان حضرت آدم(ع) فقط از طریق شیث ادامه یافت و نسل بقیه فرزندان او منقرض شدند.[۴۸]
محتوای رسالت حضرت آدم(ع)
گزارش شده است که خداوند بر آدم(ع) ۲۱ صحیفه نازل کرد که در آن علاوه بر احکامی مانند حرمت مردار، خون و گوشت خوک،[۴۹] به مقام و منزلت پیامبر اسلام(ص) و اهل‌بیت(ع) نیز اشاره شده بود.[۵۰] هم‌چنین نقلی وجود دارد که در کتاب آدم غیر از حروف مقطعه و رمزی حرف دیگری وجود نداشت.[۵۱]
معجزات، کرامات و مقامات آدم(ع)
از کرامات و معجزات آدم(ع) این بود که به جسم خود در حالی‌که روح در آن دمیده می‌شد می‌نگریست، ملائکه بر او سجده کردند،[۵۲] در بهشت ساکن شد و با خدا سخن گفت.[۵۳] از خاک آفریده شد، اسمای الهی[۵۴] و نیز اسم اعظم[۵۵] را می‌دانست، پروردگار به او علومی را آموخت که از حقایق وجود پرده برداشت و آنها را آشکار می‌ساخت.[۵۶]
ایشان بعد از هبوط از بهشت به اندازه‌ای می‌گریست که اشک در گونه‌اش مانند نهر جاری می‌شد و در روایات او را از پنج فردی دانسته‌اند که بسیار می‌گریستند.[۵۷]
آدم(ع) در مقام توبه[۵۸] برای بخشش خود، متوسل به انوار بهترین آفریدگان خدا؛ یعنى محمد و على و فاطمه و حسن و حسین(ع) شد و خدا او را بخشید.[۵۹] بر اساس برخی روایات، ایشان اولین فردی بود که روزه گرفت.[۶۰] و …
عمر آدم(ع)
عمر حضرت آدم(ع) را هزار سال و یا نه‌صد و سی سال اعلام کرده‌اند.[۶۱]
در روایاتی نیز بیان شده است که ایشان از پروردگار خواست تا بخشی از عمر او (۳۰، ۴۰ و یا ۶۰ سال) را در اختیار حضرت داود(ع) قرار دهد.[۶۲]
وصیت‌های آدم(ع)
در روایات و گزارش‌های تاریخی، وصیت‌هایی را برای حضرت آدم(ع) برشمرده‌اند، مانند:
۱٫ جانشینی حضرت شیث(ع):
«خدا به من وحى کرده که بهترین فرزندم هبه الله را وصى خود گردانم. پس واجب است که سخن او را بپذیرید».[۶۳]
۲٫ جانشینی حضرت نوح(ع)[۶۴]
امام باقر(ع) فرمود: «… بشارت به ظهور پیامبری به نام نوح(ع) در وصیت آدم(ع) وجود داشت».[۶۵]
۳٫ توصیه به ازدواج با زنان پاک:
شیث(ع) خطاب به پسرش انوش فرمود: «پدرم آدم(ع) مرا مأمور کرد که پیمانى از تو بگیرم که تنها از بین پاکیزه‌ترین زنان، همسری را برگزینی». انوش هم این وصیت را پذیرفت.[۶۶]
۴٫ توصیه‌های اخلاقی:
آدم (ع) به فرزندش شیث(ع) سفارشات دیگری نیز داشت، مانند:
به دنیاى فانى اعتماد نکنید. من به بهشت پایدار اعتماد کردم، ولی بیرونم کردند.
هر گاه تصمیم به کارى را گرفتید، به سرانجام آن بیاندیشید، اگر من متوجه آخر کار خود بودم، به آن گرفتارى مبتلا نمی‌شدم.
هر گاه دل پاکتان از چیزى نفرت داشت، از آن پرهیز کنید. من وقتى نزدیک درخت رفتم تا از آن بچینم، ابتدا در دلم نفرتی وجود داشت، که اگر به دنبال آن از خوردن میوه درخت، خودداری کرده بودم، گرفتار نمی‌شدم.[۶۷]
محل دفن آدم (ع)
معروف آن است که حضرت آدم(ع) در حرم خدا دفن شده است، اما در جریان طوفان نوح، تابوت آن‌حضرت(ع) نمایان شد و حضرت نوح(ع)، تابوت آدم(ع) را همراه خود به کوفه آورد و در آن‌جا دفن کرد.[۶۸]
پی نوشت ها:
[۱]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۲، ص ۴۷۱، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
[۲]. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج ۱، ص ۲۴۲، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
[۳]. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج ۳، ص ۱۰، بور سعید، مکتبه الثقافه الدینیه، بی‌تا.
[۴]. همان.
[۵]. صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، ج ۱۰، ص ۳۵۷، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
[۶]. البدء و التاریخ، ج ۳، ص ۱۰٫
[۷]. همان.
[۸]. «آدم هشتمین نسل از انسان»، ۵۹۰۱؛ «نسل انسان های غارنشین»، ۶۳۶٫
[۹]. بقره، ۳۰٫
[۱۰]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۳، ص ۱۱۸، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۱۱]. حج، ۵٫
[۱۲]. انعام، ۲٫
[۱۳]. حجر، ۲۸٫
[۱۴]. صافات، ۱۱٫
[۱۵]. الرحمن، ۱۴٫
[۱۶]. «مراحل خلقت انسان»، ۱۱۷۵؛ «خلقت جسمانی حضرت آدم(ع)»، ۵۰۶؛ «استفاده از گِل زمین برای خلقت حضرت آدم(ع)»، ۷۵۵۴۵٫
[۱۷]. «اولین سخن حضرت آدم(ع) پس از دمیده شدن روح»، ۵۴۷۱۲؛ «عطسه کردن حضرت آدم (ع) هنگام دمیدن روح»، ۲۴۱۴۸٫
[۱۸]. «حضرت آدم و خواندن آیاتی از قرآن در بهشت»، ۹۸۵۷۸٫
[۱۹]. بقره، ۳۱- ۳۳٫
[۲۰]. «مقصود از «عالین» در آیه ۷۵ سوره صاد»، ۱۰۰۴۰۹٫
[۲۱]. «شیطان؛ فرشته یا جن»، ۱۰۰؛ «خلقت ابلیس از آتش»، ۷۷؛ «تفاوت ابلیس و شیطان»، ۱۶۰۱؛ «شیطان و نسل او»، ۵۶۵؛ «شیطان و رانده شدن وى»، ۱۴۲؛ «شیطان و نافرمانی و توبه»، ۷۲۷۰٫
[۲۲]. بقره ۳۴٫
[۲۳]. حجر، ۳۲ – ۳۶٫
[۲۴]. «علت مهلت دادن به شیطان در کلام امام علی(ع)»، ۳۶۴۴۳؛
[۲۵]. حجر، ۳۷ – ۳۸٫
[۲۶]. «مدت اقامت حضرت آدم و حوا(ع) در بهشت»، ۴۹۲۵۲٫
[۲۷]. بقره، ۳۵٫
[۲۸]. «بهشت حضرت آدم(ع)»، ۲۷۳؛ «بهشت حضرت آدم»، ۵۰۵۳؛ «خطای حضرت آدم (ع) و سکونت ذریۀ او در زمین»، ۴۴۳۸؛ «علتهای خوردن درخت بهشتی توسط آدم(ع)»، ۸۷۳۴۷٫
[۲۹]. «گناه نخستین»، ۱۱۶۵۳؛ «گناه آدم و حوا (ع)»، ۲۰۳؛ «جمع بین روایات مختلف درباره میوه ممنوعه بهشتی»، ۴۷۱۱۹؛ «علتهای خوردن درخت بهشتی توسط آدم(ع)»، ۸۷۳۴۷٫
[۳۰]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج ۴، ص ۲۱، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
[۳۱]. «معنای هبوط آدم (ع) از بهشت»، ۲۷۴٫
[۳۲]. «مدت سرگردانی و گریه حضرت آدم(ع) در زمین»، ۳۹۶۴۷٫
[۳۳]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ۱، ص ۲۷۰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
[۳۴]. «عیسی کلمه الله»، ۳۸۳۸۷؛ «پذیرش توبه آدم(ع) به‌واسطه انوار محمد و آل محمد»، ۹۵۳۷۹٫
[۳۵]. «خطبه عقد حضرت آدم(ع) و حوا»، ۹۱۹۴۲٫
[۳۶]. «فرزندان آدم و حوا»، ۶۸۱؛ «شیث فرزند آدم (ع)»، ۵۷۰۳٫
[۳۷]. «کشته شدن هابیل به دست قابیل»، ۶۸۲؛ «فلسفه قربانی کردن هابیل و قابیل»، ۲۶۱۷۸؛ «علت ستیز بین هابیل و قابیل»، ۲۰۵۹۶٫
[۳۸]. «زندگی‌نامه حضرت شیث(ع)»، ۹۲۶۵۵؛ «شیث فرزند آدم (ع)»، ۵۷۰۳٫
[۳۹]. علی بن موسی (امام هشتم)، صحیفه الإمام الرضا(ع)، محقق، مصحح، نجف، محمد مهدی، ص ۹۳، مشهد، کنگره جهانی امام رضا(ع) ، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
[۴۰]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج ۳، ص ۳۸۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
[۴۱]. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج ۱، ص ۱۴۵ – ۱۴۶، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
[۴۲]. همان، ج ۱، ص ۱۶۵٫
[۴۳]. همان، ج ۱، ص ۱۶۳٫
[۴۴]. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج ۱، ص ۶، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.
[۴۵]. همان.
[۴۶]. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: عطا، محمد عبد القادر، ج ۱، ص ۳۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
[۴۷]. همان.
[۴۸]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج ۱، ص ۹۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
[۴۹]. البدء و التاریخ، ج ۳، ص ۲٫
[۵۰]. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنه، ج ۱، ص ۵۰۶، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق؛ «پذیرش توبه آدم(ع) به‌واسطه انوار محمد و آل محمد»، ۹۵۳۷۹؛ «مدرک دعای یا حمید بحق محمد(تفسیر کلمات در آیه فتلقی)»، ۶۷۱۲۵٫
[۵۱]. البدء و التاریخ، ج ۳، ص ۲؛ ر. ک : «محتوای صحف حضرت آدم، شیث و ادریس(ع)»، ۸۰۶۵۶٫
[۵۲]. «سجده فرشتگان بر آدم(ع)»، ۳۸۸۵۶؛ «سجده فرشتگان بر آدم از نگاه قرآن»، ۸۳۹۹؛ «سجده بر حضرت آدم»، ۵۰۴۳؛ «اولین فرشته‌ای که بر حضرت آدم(ع) سجده کرد»، ۳۹۶۴۹٫
[۵۳]. البدء و التاریخ، ج ۳، ص ۱۰٫
[۵۴]. قطب الدین راوندی، سعید بن عبد اللّٰه، الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۹۲۲، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
[۵۵]. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد، محقق، مصحح، کوچه باغی، محسن، ج ۱، ص ۲۰۹، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
[۵۶]. «علم ملائکه و آدم»، ۵۰۴۲؛ «منظور از اسماء تعلیم داده شده به آدم (ع)»، ۲۷۱۰۵٫
[۵۷]. «روایت «بکائون خمسه»، ۱۰۵۵۵۳؛
[۵۸]. «حضرت آدم و خواندن نماز برای توبه»، ۵۳۵۸۱؛ «پذیرش توبه آدم(ع) به‌واسطه انوار محمد و آل محمد»، ۹۵۳۷۹٫
[۵۹]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۸، ص ۳۰۵، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
[۶۰]. «اولین کسی که روزه گرفت»، ۳۵۳۲۰٫
[۶۱]. البدء و التاریخ، ج ۳، ص ۱۱٫
[۶۲]. «عمر حضرت آدم(ع)»، ۴۴۶۵۵؛ «امکان درخواست بخشیدن بخشی از عمر به دیگران»، ۱۰۷۸۵۱؛ «عمر پیامبران اولوالعزم»، ۴۲۸۳۹٫
[۶۳]. مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للإمام علی بن أبی طالب، ص ۲۲، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
[۶۴]. کافی، ج ۸، ص ۱۱۵٫
[۶۵]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج ۱، ص ۳۱۱، تهران، المطبعه العلمیه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
[۶۶]. اثبات الوصیه للإمام علی بن أبی طالب، ص ۹۵٫
[۶۷]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۴۵۲، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
[۶۸]. «محل دفن حضرت آدم(ع)»، ۲۹۰۰۸؛ «قبر حضرت آدم و نوح در نجف»، ۸۴۲۷٫
ثبت دیدگاه