سوال: سال هجری چند روز است؟ آیا تعداد روزهای یک سال قمری با سال های قمری دیگر تفاوت دارد؟ در صورت تفاوت چه باید کرد؟
پاسخ اجمالی:
روزهای همه ماه های قمری با هم برابر و دقیقاً ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۳ ثانیه یا ۵۳۰۵۹۰۲۸/۲۹ روز است. همچنین تعداد روزهای همه سال های هجری قمری با هم برابر و دقیقاً دوازده ماه و برابر با ۳۶۷۰۸۳۴/۳۵۴ روز است، اما چون منجمان مجبورند عدد ایام هر ماه را با عدد صحیح (غیر کسری) بیان کنند و در ثبت تاریخ و وقایع نمیتوان از روز سیام ماه نصفش را متعلق به ماه قبل گرفت و نصفش را به ماه بعد داد، ناچار ماه قمری باید حداقل ۲۹ روز و حداکثر سی روز تمام محاسبه شود. به همین جهت دانشمندان علم نجوم به دو نوع ماه قمری (ماه حسابی و ماه هلالی رؤیتی) قائل شدهاند. ولی چون تعداد روز های ماه و سال یک عدد صحیح نیست ، از نظر فقه، ماه حسابی معتبر نیست و فقها تنها ماه هلالی رویتی را معتبر دانسته اند و چون امکان رؤیت در همه مکانها و در همه ساعات یکسان نیست، طبیعی است که اختلاف نظر هایی در رؤیت هلال ماه و عدم رؤیت در گذشته و تاریخ پیش آمده و می آید . بدیهی است که چنین اختلاف هایی در ماه بعد خودبخود حل می شود و در مواردی نیز با حکم حاکم شرع به حلول ماه نو، این مشکل بر طرف می گردد.
پاسخ تفصیلی:
روزهای همه ماه های قمری با هم برابر و دقیقاً ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۳ ثانیه یا ۵۳۰۵۹۰۲۸/۲۹ روز است. و همچنین ماه های همه سال های قمری با هم برابر و دقیقاً دوازده ماه و برابر با ۳۶۷۰۸۳۴/۳۵۴ روز است، اما برای سهولت محاسبات هر سال قمری را ۳۵۴ روز در نظر میگیرند، بدین جهت در یک سال، ۶ ماه سی روزی و ۶ ماه ۲۹ روزی وجود دارد.
برای جبران کسری سال، هر سه سال یکبار، یک روز اضافه میشود؛ یعنی سال سوم ۳۵۵ روز خواهد بود؛ چرا که مقدار کسری در سه سال، ۳۶۷۰۸۳۴/۰× ۳ یا برابر ۱۰۱/۱ روز میشود.
نتیجه مهمی که این محاسبه دارد و نباید از آن غفلت نمود، «قاعده یک در میان» است؛ یعنی در سال قمری، ماهها یک در میان ۳۰ و ۲۹ روز، هستند.
با این همه گاهی اشتباه و یا اختلافی در شروع ماه یا سال جدید پیش می آید که یکی از عوامل مهم بروز این اشتباه و اختلاف، رعایت نکردن «قاعده یک در میان» است.
از آن جائی که منجمان مجبورند عدد ایام هر ماه را با عدد صحیح (غیر کسری) بیان کنند و در ثبت تاریخ و وقایع نمیتوان از روز سیام ماه نصفش را متعلق به ماه قبل گرفت و نصفش را به ماه بعد داد، ناچار ماه قمری باید حداقل ۲۹ روز و حداکثر سی روز تمام محاسبه شود. به همین جهت دانشمندان علم نجوم به دو نوع ماه قمری قائل شدهاند:
۱٫ ماه حسابی
۲٫ ماه هلالی رؤیتی
برای تنظیم ماه حسابی، منجمین جدولهایی ترتیب دادهاند که بر حسب سیر ماه طبق قواعد نجومی و مقدار ماهها و سالها و تعیین اوائل آنها، همه طبق قاعده حرکت وسطای ماه و خورشید و ستارگان تنظیم شده است تا بر یک نظم کلی باشد نه بر طبق حرکت مدتی ماه و آفتاب. طبق حرکت وسطای ماه و آفتاب گفتهاند: از مدت دور زدن قمر (از آن وقت اجتماع تا اجتماع دیگر) ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه است و منجمین خود اقرار دارند که در وقت اجتماع ماه با آفتاب، هلال با چشم دیده نمیشود و نتیجه کار آن جدول و محاسبه نجومی این میشود که:
چون مدت یکماه، ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه، از ۲۹ روز زیادتر است و این مقدار در دو ماه متوالی بیشتر از یک شبانهروز میشود، آن را یکروز کامل حساب میکنند. و یک ماه را تمام (سی روز) میگیرند و یک ماه را ناقص (۲۹ روز) تا جبران نقص ماه قبل شود؛ یعنی در حقیقت ۱۲ ساعت ماه دوم را به ۱۲ ساعت ماه قبل اضافه میکنند و یک روز کامل به ماه قبل میدهند و سی روز میگیرند. و از آنجائی که سال قمری از محرم شروع میشود لذا محرم سی روزه خواهد بود و ذیالحجه ۲۹ روزه.
اما منظور از ماه هلالی رویتی، ماهی است که بوسیله رؤیت با چشم ثابت میشود. مدار احکام اسلامی بر همین ماه است و فقهای عظام مدت هر ماه هلالی را از رویت هلال تا رویت هلال ماه بعد میدانند نه به محاسبه جدول مذکور که ۳۰ روز و ۲۹ روز است.
به همین دلیل گفتهاند در ماه هلالی رویتی، در اثر یک حرکت نوسانی خفیف که در ماه هست، ممکن است چند ماه متوالی (حداکثر ۴ ماه) سی روزه بوده و سه ماه متوالی ۲۹ روز باشد.
فقهای عظام شیعه به دو دلیل ماه حسابی منجمین را معتبر ندانستهاند:
اولا: به جهت این که در شرع دلیلی بر حجیت و اعتبار آن جدول نجومی وجود ندارد، بلکه شرعا دلیل برخلاف آن داریم. مثل روایتی که میفرماید: “صم للرؤیه و افطر للرؤیه”[۱] (زمانی که هلال رمضان را دیدی، روزه بگیر و زمانی که هلال شعبان را دیدی روزه مگیر و روزه ات را افطار کن).
ثانیا: اشکالی است که در محاسبه ریاضی منجمین در سالهای کبیسه بوجود میآید، چرا که طبق حساب منجمین در هر سی سال، یازده سال را “کبیسه” میگیرند و مجبورند ذیالحجه را که طبق محاسبهشان ۲۹ روزه است، سی روزه بگیرند.[۲]
بنابراین از آنجا که تعداد روز های ماه و سال یک عدد صحیح نیست و به تبع آن از نظر فقه، ماه حسابی معتبر نیست فقها ماه هلالی رویتی را معتبر دانسته اند و چون امکان رؤیت در همه مکانها و در همه ساعات یکسان نیست، طبیعی است که اختلاف نظرهایی در رؤیت هلال ماه و عدم رؤیت پیش آمده و می آید که در این موارد در ماه بعد خودبخود این اختلاف برطرف می شود و نیز در مواردی با حکم حاکم شرع به حلول ماه نو، این اختلاف نظرها ازبین می رود.
پی نوشت ها:
[۱]. تهذیب الأحکام، ج ۴، ص ۱۵۹، حدیث۱۷و ۱۸٫
[۲]. با استفاده از مقاله: حجتالاسلام رضا مهدوی، در سایت کتاب نیوز.
